Twierdza Boyen

---

Budowa

Budowa giżyckiej Twierdzy Boyen zainaugurowana została w pierwszej połowie XIX wieku, a jej historia jest ściśle związana z doświadczeniami wojennymi generałów von Grolmana oraz von Boyena, które to wydarzenia miały miejsce w czasie wojen napoleońskich. Wstępne koncepcje stworzenia tej fortecy datowane są na rok 1818, jednak finalna decyzja w tej sprawie zapadła dopiero 9 sierpnia 1841 roku.

Projektantem tego monumentalnego dzieła był Johann Leopold Ludwig Brese, znany wcześniej z opracowań dla Fortu Winiary oraz innych elementów Twierdzy Poznań. Ustalenia dotyczące lokalizacji odbyły się po wizji lokalnej przeprowadzonej w 1842 roku przez trzech generałów: von Grolmanna, von Krausenecka oraz von Astera.

Prace budowlane rozpoczęły się 5 kwietnia 1843 roku, kiedy to podjęto się niwelacji terenu oraz wykopywania studni w okolicach donżonu. Kamień węgielny został uroczyście wmurowany 4 września 1844 roku przy udziale władz lokalnych. Dalsze prace, które rozpoczęły się pod nadzorem generała Astera, zostały ostatecznie ukończone w 1846 roku według projektu majora Westphala.

W dniu 24 grudnia 1846 roku, za sprawą króla Fryderyka Wilhelma IV, twierdza otrzymała oficjalną nazwę Feste Boyen (Twierdza Boyen). Z siedmiu bastionów, trzy nosiły imiona generała von Boyena – Leopold, Ludwig oraz Hermann, natomiast pozostałe trzy nazwy inspirowane były jego rodowym zawołaniem: Recht (Prawo), Schwert (Miecz) oraz Licht (Światło).

Bezpośrednio naprzeciwko wejścia do twierdzy, w rejonie Bramy Kętrzyńskiej, zlokalizowany był budynek stacji gołębi pocztowych. W okresie I wojny światowej gołębie mogły dostarczać przesyłki z Giżycka do takich miejscowości jak Królewiec, Szczecin czy Wrocław, zapewniając szybki i efektywny kanał komunikacji. Wydaje się, że niemiecki wywiad dostrzegał znaczenie tego sposobu łączności także w czasie II wojny światowej, co zaowocowało decyzją z 1942 roku o likwidacji wszystkich gołębi pocztowych na obszarach polskich włączonych do III Rzeszy.

I wojna światowa

W czasie bitwy pod Tannenbergiem, która trwała od 17 sierpnia do 2 września 1914 roku, na obszarze twierdzy Boyen oraz w jej pobliżu znajdowało się cztery tysiące żołnierzy z jednostek pomocniczych. Byli oni pod dowództwem pułkownika Hansa Busse.

Załoga prowadziła działania ofensywne, starając się stworzyć wrażenie liczniejszej grupy, którą Rosjanie oszacowali na równo dywizję piechoty. W dniu 23 sierpnia Rosjanie zablokowali Giżycko, w tym również twierdzę, otaczając ją pierścieniem okrążenia; jednak udało im się dotrzeć jedynie do 16 kilometrów od miasta.

Samej twierdzy nie zaatakowano, lecz jej artyleria odgrywała kluczową rolę w wsparciu oddziałów polowych oraz obronie Giżycka, który był atakowany od 25 sierpnia. Dnia 27 sierpnia, komendant twierdzy zdecydowanie odrzucił rosyjską propozycję kapitulacji, co świadczyło o determinacji obrońców.

Dopiero 7 września niemiecka 36 Dywizja Piechoty dotarła do twierdzy, co zakończyło okres jej okrążenia.

Po I wojnie światowej twierdzę uznano za nieprzydatną w kontekście nowoczesnej wojny, co skutkowało jej przekształceniem w obiekt zaplecza. W nowej roli mieściła różne instytucje, w tym szpital.

Twierdza w latach 1941–1944

W okresie od 1941 do 1944 roku twierdza stała się miejscem, gdzie zorganizowano szpital polowy. W tym czasie, na rehabilitacji po urazie obojczyka, przebywał w niej gen. Franz Halder, który doznał kontuzji w wyniku upadku podczas jazdy konnej w Mamerkach, począwszy od 10 października 1941 roku. Dodatkowo, po zamachu na Hitlera, który miał miejsce 20 lipca 1944 roku w Wilczym Szańcu, do twierdzy przybywał na konsultacje laryngolog dr Giesing.

W twierdzy stacjonował III wydział XII oddziału Sztabu Generalnego Armii Niemieckiej (OKH), odpowiedzialny za obce armie wschodnie z Mamerek. Dowództwo tego wydziału sprawował płk. Alexis Freiher von Roenne, podporządkowany gen. Gehlenowi. Ważnym elementem działalności tej placówki wywiadowczej był kryptonim „Emma”. Do dyspozycji Roennego oddano budynek koszarowy, usytuowany po prawej stronie od wejścia przez Bramę Giżycką, w pobliżu bastionów Ludwik i Leopold.

Budynek ten mógł pomieścić około 500 żołnierzy i służył do analizy dokumentów zdobytych na froncie, a także do werbowania oficerów Armii Czerwonej. Ofiary tej współpracy były przywożone z różnych obozów jenieckich. Proces rekrutacji miał charakter przymusowy, gdzie stosowano metodę „kija i marchewki”. Osoby niechętne do współpracy były kierowane do zamku krzyżackiego w Rynie, podczas gdy ci, którzy wyrazili zgodę, pozostawali w specialnie wydzielonym sektorze twierdzy.

Sektor ten, przeznaczony dla 100 osób, wyposażony był w stołówkę, kino i bibliotekę. Warto wspomnieć, że od 16 lipca do 4 września 1942 r. stacjonował tam Andriej Własow, który później został przewieziony do Winnicy na Ukrainie. Jürgen Thorwald wspomina, że w Twierdzy Boyen działał ośrodek szkoleniowy dla oficerów ROA. Wspierają to zeznania Franciszka Charubina, robotnika przymusowego, który w 1944 roku na dworcu kolejowym w Giżycku zauważał niemieckich oficerów, którzy porozumiewali się w języku rosyjskim.

Według jego relacji, transporty jeńców czerwonoarmistów docierały do Orzysza, a z kolei opuszczały je transporty żołnierzy w niemieckich mundurach, którzy śpiewali rosyjskie pieśni. Charubin informował Polski Związek Powstańczy o ruchach transportów kolejowych na trasie Giżycko-Pisz, które miały miejsce w 1942 roku, kiedy to organizacja ta została włączona do Armii Krajowej.

Na terenie twierdzy istotną rolę odgrywało również laboratorium, które miało za zadanie oceniać jakość żywności dostarczanej do „Wilczego Szańca”.

Po 1944

W 1945 roku Niemcy opuścili twierdzę bez żadnych walk. Po zakończeniu II wojny światowej obiektem zarządzało polskie wojsko, które przekazało jego część cywilnym zakładom spożywczym. Większość z tych zakładów została zlikwidowana po 1989 roku. W 1975 roku twierdza została uznana za zabytek architektury, co podkreśliło jej historyczne znaczenie.

Po opuszczeniu przez wojsko, twierdza stała się ogólnodostępna. Niestety, to spowodowało jej dewastację. W latach 1996 i 1997 miały miejsce pożary spichlerzy, które dodatkowo zniszczyły ten wartościowy zabytek.

Turystyka

W 1994 roku miasteczko zdecydowało się na przekazanie większości obiektów twierdzy nowo powstałemu w 1993 roku Towarzystwu Miłośników Twierdzy Boyen, a teren majdanu oddano w roku 2001. Organizacja ta podjęła się zagospodarowania całego obszaru, co skutkowało wprowadzeniem całodobowego nadzoru nad tym historycznym miejscem.

W efekcie działań Towarzystwa, znaczna część budowli na terenie twierdzy jest obecnie dostępna do zwiedzania. Zostały wyznaczone turystyczne ścieżki, a także zapewnieni przewodnicy, którzy dzielą się swoimi wiadomościami o historii i architekturze tego fascynującego obiektu.

Na terenie dawnego koszarowca przy Bramie Giżyckiej powstało schronisko młodzieżowe oraz Muzeum Twierdzy Boyen, które gromadzi ciekawe eksponaty i historie związane z tym miejscem. Twierdza jest również miejscem organizacji różnorodnych wydarzeń, takich jak rekonstrukcje historyczne, zloty motocyklowe oraz koncerty, które odbywają się w malowniczym amfiteatrze umiejscowionym w rawelinie.

---

Oceń: Twierdza Boyen

---